Na szukanie lepszego świata
nie jest jeszcze za późno.
Alfred Tennyson
W historii ludzkości pojawiały się wyobrażenia lepszego świata odpowiednio pasujące do wyobrażeń epoki, a raczej wyobrażeń myślicieli danego czasu.
Nie cofając się do dawnych mitologii, nawet jeszcze nie tak dawno przybierały kształt utopii, przykładowo wizje marksistów i komunizmu, który obejmie świat, a ludzie będą szczęśliwi – „każdemu według potrzeb, od każdego według możliwości”. Jak wiadomo doprowadziło to nie do szczęścia, ale do rzeczywistości dystopijnej, do wielu cierpień, biedy i zniewolenia. Chociaż pojęcie dystopii wiąże się głównie z gatunkiem literackim opisującym pesymistycznie przyszłość, ja rozszerzam to na możliwy, a nawet realizowany stan faktyczny.
Obecnie środowiska związane z globalistycznymi zapędami i neomarksiści biorą na serio powiedzenie Klausa Schwaba „Nie będziesz miał nic i będziesz szczęśliwy”.
Elementy takiej wizji są wdrażane i testowane w koncepcjach „kredytu społecznego” (Chiny), pełnej inwigilacji i kontroli, w tym paszportów szczepionkowych czy medycznych, miast 15-minutowych, globalnej waluty cyfrowej o określonym terminie ważności, likwidacji gotówki, transhumanizmu i innych pomysłach przedstawianych explicite np. w książkach J. Harariego.
Szybki rozwój sztucznej inteligencji daje tutaj dodatkowe narzędzie, które może być wykorzystane przeciw ludziom.
Nie zamierzam tutaj rozważać tak szerokiego tematu, natomiast chcę zwrócić uwagę, że nie tylko teraz, gdy te zagrożenia wolności widać jak na dłoni, ale i w przeszłości nie brakowało autorów, którzy dobrze rozumieli te zagrożenia. Najbardziej u nas znani z XX wieku to np. A. Huxley, G. Orwell, w Polsce Stanisław Lem, A. Wiśniewski-Snerg, Janusz Zajdel…
Zatrzymam się przy Zajdlu by dać przykład dobrego zrozumienia potencjalnych zagrożeń jakie autor proroczo i dość dokładnie opisał w swojej powieści z 1982 r. Limes Inferior. Chociaż – jak w powieściach, jest tam fabuła z postaciami i rozwojem akcji, to dzieło posiada też ustępy z autorskimi refleksjami, wręcz filozoficznymi.
Zacytuję taki fragment z pierwszego wydania. Jest ich więcej, ale wybieram jeden, by ten wpis nie był za długi. W [ ] wyjaśnienia dla osób, które nie czytały książki. A przy okazji – zachęcam do tej „ponadczasowej” lektury.
Tekst zawiera przykłady rozumowania wydającego się logicznym, co jest lepem na kolejnych, współczesnych „postępowców”. Metoda znana – wplecenie ewentualnych korzyści w narrację prowadzącą do przyjęcia ideologii, która prowadzi do zniewolenia, obniżenia standardów, zatrzymania rozwoju i karykatury człowieczeństwa.
—–
… Większość niepracujących, z klasą od czwartej do szóstej [rodzaj kwalifikowania ludzi w społeczeństwie], a także niektórzy trojacy [klasa 3] posiadający niezbyt przydatne specjalności zawodowe, przyjmowali bez protestu status materialny wynikający z zaszeregowania intelektualnego. Jednakowy dla wszystkich klas, przydział czerwonych punktów [umowny, ale oficjalny środek płatniczy] zapewniał niezłe pokrycie codziennych potrzeb, a pewna kwota zielonych (otrzymywanych przez wszystkich, proporcjonalnie do zaszeregowania — z wyjątkiem studiującej młodzieży, która dostawała tylko czerwone) dawała możliwość korzystania z dodatkowych uciech oferowanych przez miasto.
Tak więc każdy był nie tylko zabezpieczony materialnie, lecz także miał wciąż szansę polepszania swej sytuacji drogą kształcenia własnego intelektu. Dawało to każdemu tak potrzebną w życiu nadzieję na „coś więcej”.
Nadzieja ta była — mówiąc szczerze — dość iluzoryczna, jednak zdawali sobie z tego sprawę tylko ci, którzy wspięli się nieco wyżej od innych, osiągając średnią klasę. Granica wymagań stawiana przed kandydatami do pracy dosłownie uciekała przed ludźmi szybciej, niż byli oni zdolni podnosić swą klasę umysłową.
Niektórzy pozostawali na zawsze w pokonanym polu, zderzając się z nieprzekraczalnym pułapem własnych możliwości. Inni — dla których nawet mur oficjalnej etyki nie był żadną przeszkodą, forsowali barierę możliwości przy pomocy fachowców podobnych do Sneera [jeden z bohaterów powieści].
W sumie, nie bardzo było wiadomo, czy to stopień komplikacji urządzeń technicznych i problemów społecznych wzrastał tak gwałtownie, że coraz mniej ludzi potrafiło sprostać obowiązkom wynikającym z kierowania i nadzoru — czy może poziom umysłowy społeczeństwa obniżał się w ogólnej skali tak szybko i władze dla utrzymania dobrego nastroju musiały cichcem zaniżać kryteria klasyfikacyjne, wskutek czego dzisiejszy trojak czy dwojak [potocznie klasa 3 i 2 ] nie był już tak inteligentny, jak niegdysiejszy.
Ogólnie biorąc, wszystko w tym systemie działo się zgodnie z pierwotnymi założeniami: automatyzacja procesów wytwórczych i operacji handlowych po to właśnie została wprowadzona, by uwolniwszy ludzi od wysiłku fizycznego i umysłowego, zapewnić im dobrobyt i wygodę. Ostateczną granicą tego procesu byłby zatem stan, w którym nikt nie pracuje, lecz wszyscy korzystają z wytworów automatycznych urządzeń. Pierwotnie sądzono, że granica ta osiągnięta zostanie w jakiejś niewyobrażalnie odległej przyszłości. Urbanizację przyjęto jako nieodzowny produkt uboczny wdrażanego programu. Problem zatrudnienia spodziewano się rozwiązać drogą skracania dziennego czasu pracy i zwiększania zmianowości. Szybko okazało się to utopią. W teoretycznych rozważaniach pomylono rzeczywistość z pobożnymi życzeniami idealistycznych demagogów: zbyt serio potraktowano nieprecyzyjnie rozumiany aksjomat o równości wszystkich ludzi. Bo cóż to znaczy, że jeden człowiek jest równy drugiemu? Człowiek — rzec można — jest istotą wielowymiarową; któreż z jego cech uznać mamy za reprezentatywne dla porównań? Ani możliwości, fizyczne czy umysłowe, ani potrzeby, materialne czy duchowe, zunifikowane nie są i ujednolicić się nie dają.
Wprowadzenie powszechnie obowiązującego wyższego wykształcenia, mającego zrównać możliwości i szansę, obnażyło jedynie niezaprzeczalne różnice poziomów umysłowych i zdolności. System klasyfikacyjny stał się niezbędny dla określenia, kto i w jakim stopniu zdolny jest sprostać wymogom złożonego układu. Upychanie na stanowiskach pracy ludzi z miernymi zdolnościami byłoby absurdem. O wiele prościej i taniej zapewnić im byt bez zatrudnienia, niż tworzyć fikcyjne stanowiska pracy!
W trakcie wdrażania nowego systemu ekonomicznego padły kolejne, z dawna pokutujące w ludzkim kanonie poglądów społecznych, nieścisłe lub zgoła błędne pewniki. Okazało się na przykład, że wbrew przekonaniu panującemu od czasów wczesnego kapitalizmu, ludzie wcale nie żądają pracy dla niej samej. „Praca” była zawsze pewnym hasłem, umownym symbolem, znaczącym tyle, co inny umowny symbol — „pieniądz”. Jedno i drugie pojęcie oznacza to samo: sumę dóbr, jakie pracownik spodziewa się otrzymać na własność. Żądając pracy, robotnik spodziewa się otrzymania — w naturalnym następstwie rzeczy — płacy.
W czasach, gdy nie było innego sposobu zdobycia pieniędzy przez liczne rzesze ludzi pracujących, w swej podstawowej masie uczciwych i uczciwie traktujących swoją społeczną rolę, oderwani od życia teoretycy ukuli doktrynę, iż lud pracujący potrzebuje tylko pracy, bo żyć bez niej nie potrafi.
Ale w gruncie rzeczy, każdy człowiek jest w pewnej mierze leniwy, mniej lub bardziej — tak jak bywa lepszy lub gorszy, głupszy lub mądrzejszy; jest to jego naturalne, ludzkie prawo, świadczące o człowieczeństwie. Można nawet — jak chcą niektórzy — lenistwu przypisać rolę twórczą w kształtowaniu ludzkiej cywilizacji. Gdyby bowiem nie lenistwo naszych przodków, chcących osiągnąć to samo mniejszym wysiłkiem, nie mielibyśmy dziś nawet maszyn prostych.
W długiej historii ludzkich społeczeństw znaleźć można eksperymenty różnych reformatorów, zmierzające do tego, by zapewnić ludziom pracę z pominięciem płacy. Jednak próby takie na ogół kończyły się fiaskiem, przy czym wychodziło zazwyczaj na jaw, iż człowiek pracujący nie uważa jeszcze za wynagrodzenie tego, co zużywa na prostą reprodukcję własnych sił fizycznych, na mieszkanie, ubranie i inne koszty własne swego jednoosobowego „przedsiębiorstwa”.
Natomiast odwrotny eksperyment nie prowadzi do katastrofy: dając człowiekowi samą płacę, powodujemy, że pracę znajduje on sobie we własnym zakresie, odpowiednio do stopnia własnego lenistwa. Przy czym regułą jest, iż aktywność okazuje się proporcjonalna do poziomu umysłowego osobnika. W skrajnym przypadku — człekokształtna małpa, karmiona do syta, nie przejawi żadnych skłonności do organizowania sobie pracy, wyżywając się wyłącznie w zajęciach czysto ludycznych.
Należy zwrócić uwagę, że historia wykazała także powierzchowność innego sądu, wywodzącego się ze starożytności, a głoszącego, iż lud potrzebuje jakoby tylko chleba i igrzysk. Nieraz mogli się przekonać różni późniejsi władcy, że otrzymawszy sam chleb, lud niechybnie zapyta zaraz o masło i wędlinę, bojkotując najatrakcyjniejsze nawet igrzyska.
System panujący w społeczności Argolandu nie był sprzeczny z naturalnymi prawami: pracą zajmowali się najinteligentniejsi — z konieczności lub z wyboru działając w legalnych i nielegalnych dziedzinach życia społecznego i gospodarczego — i na ogół nie czuli się pokrzywdzeni; ci o niższym poziomie umysłowym, pobierający dotacje — także nie domagali się bynajmniej umożliwienia im odpracowania otrzymanych dóbr. Jednym słowem, wszystko przedstawiało się jako układ dość stabilny i w miarę sprawiedliwy.
[co okazało się złudzeniem – sztucznie podtrzymywanym]
—-
Dopowiem, że w przedstawionym świecie ludzie zdecydowanej większości nie mieli swoich mieszkań – wynajmowali krótko okresowo „kabiny” i to tylko gdy mieli wystarczającą ilość punktów w osobistym „kluczu elektronicznym”, bez którego nie dawało się żyć.
O innych ograniczeniach – w książce, ale na tym poprzestanę – podziwiając jak Zajdel rozumiał konsekwencje procesu utopia > dystopia, przynajmniej jak na tamte czasy.
W epilogu książki jest pokazana furtka nadziei – też proroczo pokazująca możliwe rozwiązanie, ale do tego nawiążę przy innej okazji. (Tymczasem zerknij na locusmind.one/pages/korcz ).
Lapidaria 