Poprawne rozumowanie jest tak rzadkie jak doskonałe zdrowie.
M. BLACH
Na początek krótkie wyjaśnienie skąd tu taki temat.
Obecnie na stronie/blogu www.StefanGarczynski.pl przygotowuję nową edycję książki autora Błąd. Źródła. Unikanie.
Była już kiedyś opisana w 2006 r. w starszej wersji strony – możesz zajrzeć do tego opisu, gdyż niewiele się zmieni – oprócz nowych powiązań i możliwości pobrania ebooka. Będzie też wkrótce wpis dotyczący nowej wersji mobilnej (4 formaty) – dostępnej bezpłatnie. To wartościowa i wciąż aktualna książka – chociaż wydana prawie 50 lat temu.
Traktuje o poprawnym myśleniu, przy czym mimo swej treściwości pomija niektóre trudniejsze zagadnienia w ujęciu np. logiki formalnej. Sądzę że Czytelnikowi, jako uzupełnienie, przyda się propedeutyczna wiedza na ten temat. Tym bardziej, że często obserwuję w sieci dyskusje o coraz niższym poziomie merytorycznym i formalnym. Niestety, sam czasami się na tym łapię… 🙂 więc przywołuję temat i dla siebie.
Tak się składa, że kiedyś prowadziłem rozbudowaną stronę (L-earn.net – już dość dawno nie istnieje), gdzie takie tematy były ważną jej składową. Z archiwum roku 2004 wyciągam swój artykuł-kompilację podstawowych wiadomości o błędach myślenia. Oto on:
Podstawowe błędy w myśleniu
Istnieje wiele możliwych błędów rozumowania, z których można wyróżnić błędy logiki formalnej (tu odsyłam do kursów logiki lub do propedeutyki filozofii – warto znać rachunek zdań i inne podstawy logiki) oraz błędy będące wynikiem mniej lub bardziej świadomego czynnika ludzkiego. W przypadku działania świadomego, podobnie jak w praktyce iluzjonistów, w fałszywej logice ważny jest czynnik odwrócenia uwagi „ofiary”. Z reguły jego funkcję pełni element zgoła nieistotny w dyskusji, za to opatrzony ładunkiem emocjonalnym.
Obie klasy nie są rozłączne w tym sensie, że człowiek np. świadomie może stosować błędy logiczne dla zmylenia przeciwnika, lub stosować je nieświadomie z niedostatku wiedzy i „wyrobienia logicznego”.
Niektóre definicje z zakresu logiki
Antynomia (paradoks; ang. antinomy, paradox) jest to para zdań, z których każde w równym stopniu zasługuje na przyjęcie, lecz jednocześnie są one między sobą sprzeczne i dlatego nie można przyjąć obu.
Entymemat = wnioskowanie dedukcyjne, w którym jakaś przesłanka została przemilczana, najczęściej ze względu na jej oczywistość. Przesłanka entymematyczna, tj. niewypowiedziana w słowach, bywa niekiedy zdaniem, którego wnioskujący nie uświadamia sobie aktualnie. Zdarza się, że jest to zdanie fałszywe lub bezpodstawnie przyjęte. Stąd, ujawnianie przesłanek entymematycznych jest jednym ze sposobów wykrywania błędów.
Onus probandi (łac. ciężar dowodzenia). Mianem tym określa się regułę dyskutowania, mówiącą na kim w danej sytuacji dyskusyjnej spoczywa obowiązek uzasadnienia swego stanowiska. Przykładowo, gdy jedna ze stron wygłasza twierdzenie, a druga wstrzymuje się od zajęcia stanowiska, obowiązek uzasadnienia ciąży na zwolenniku tego twierdzenia.
Błąd formalny. Zwany jako non sequitur (łac. nie wynika). Dotyczy wnioskowania dedukcyjnego i popełniany jest wtedy, gdy z przesłanek nie wynika logicznie wniosek mimo uwzględnienia wszystkich przesłanek. Wnioskowanie, w którym popełniono błąd formalny, może (choć nie musi) prowadzić od prawdziwych przesłanek do fałszywego wniosku.
Błąd materialny (nieformalny). Błąd popełniony we wnioskowaniu wtedy, gdy przynajmniej jedna z przesłanek jest zdaniem fałszywym. Takie wnioskowanie może (ale nie musi) prowadzić do fałszywego wniosku. Gdy wnioskowanie obarczone błędem materialnym stanowi część składową jakiegoś dowodzenia, wtedy mówi się, żę w danym dowodzeniu popełniono błąd materialny.
Sofizmat
Ogólnie: na pozór logiczne, zachowujące pozory prawdziwości sformułowanie, które zawiera jednak błąd – często trudny do wykrycia.
W dalszym ciągu przedstawimy w sposób możliwie popularny, bez naukowej klasyfikacji i wyczerpywania tematu, główne rodzaje sofizmatów i błędów w myśleniu.
Fałszywy dylemat (ang. false dilemma)
Założenie we wnioskowaniu, (mocno zwalczane w „School of Thinking”, o której piszę w osobnym artykule), że istnieją tylko dwie odpowiedzi w danej sytuacji, podczas gdy może istnieć wiele różnych odpowiedzi. Np. coś nie koniecznie musi być tylko złe lub dobre: dla kogoś dana rzecz jest dobra, dla innego zła a jeszcze dla kogoś innego – neutralna. Jest to błąd nazywany też fałszywą dychotomią, tj. wyłączenie możliwości pośredniej lub dopuszczanie tylko dwóch skrajnych możliwości, a nie kontinuum możliwości pośrednich.
Plan krótkoterminowy kontra długoterminowy
Podtyp wyłączenia możliwości pośrednich.
Np.: „Dlaczego badać przestrzeń kosmiczną lub angażować się w podstawowe badania naukowe, skoro mamy tak duży deficyt budżetowy?”.
Argumentacja błędnego koła (łac. circulus vitiosus, ang. circular reasoning, begging a question)
Błędne koło w definiowaniu
- Idem per idem (to samo przez to samo), błędne koło bezpośrednie – użycie w definicji wyrazu definiowanego, np. „Logika jest nauką o myśleniu zgodnym z prawami logiki”.
- Błędne koło pośrednie – kiedy pojęcie A zdefiniowano przy użyciu pojęcia B, a do zdefiniowania pojęcia B użyto znowu pojęcia A (może być więcej tych etapów pośrednich, co znakomicie utrudnia wykrycie tego błędu), np. „Logika jest nauką o poprawnym myśleniu. Myślenie poprawne to myślenie racjonalne. Myślenie racjonalne to myślenie zgodne z prawami logiki”.
Błędne koło w dowodzeniu
Błąd polegający na przyjęciu za przesłankę tego, co ma być dopiero udowodnione, np. „X nie mógł popełnić tego błędu. Jest na tyle doświadczonym specjalistą, że nie mógł tego zrobić”.
Ekwiwokacja [łac]
Używanie tego samego słowa w coraz to innych znaczeniach, sprawiając jednocześnie wrażenie, że cały czas znaczy ono to samo (gdy poprawność wypowiedzi wymaga użycia go w tym samym znaczeniu, ilekroć występuje).
Polisemia [gr]
Wieloznaczność wyrażeń językowych, możliwość przypisania danemu wyrażeniu więcej niż jednej interpretacji semantycznej, np. w zdaniu: Boję się krytyki szefa, tj. ‚boję się krytykować szefa’ lub ‚boję się, gdy szef mnie krytykuje’. Polisemia jest regularnie właściwa pewnym klasom wyrazów oraz formom wyrazów (np. właściwe formom czasu teraźniejszego niektórych czasowników znaczenie aktualne: Jan tańczy, w sensie ‚…tańczy w tej chwili’, i potencjalne, np. w sensie ‚…umie tańczyć’). Polisemia konkretnych, pojedynczych wyrazów bywa zazwyczaj przedmiotem opracowania leksykograficznego.
Wieloznaczność wyrażeń
Cecha wyrażeń mających więcej niż jedno znaczenie, np. nazw homonimicznych (róża, zamek itp.); cecha ta dotyczy również wyrażeń złożonych (zdań), wówczas gdy mogą być różnie rozumiane, bądź ze względu na niejasność ich struktury, bądź ze względu na to, iż zawierają wieloznaczne wyrażenia.
Nieostrość wyrażeń
Cecha nazw, których zakres na gruncie danego języka nie jest ściśle ustalony (takich jak „młody”).
Non sequitor (łac. nie wynika)
Popełniany, gdy z przedstawionych przesłanek nie wynika wyprowadzony wniosek lub równie prawdopodobnie można wyprowadzić wniosek odmienny
Redukcjonizm (ang. reductive fallacy)
Redukowanie skomplikowanej idei do prostej, branie pod uwagę tylko wybranych aspektów i utrzymywanie, że to już wszystkie.
Fałszywe uogólnianie
Ktoś wysnuwa wnioski z wątpliwych lub nie związanych ze sprawą dowodów. Postępowanie to przybiera dwie formy:
Pobieżne/pospieszne uogólnienie (ang. hasty generalization). Ktoś wysnuwa wnioski na podstawie minimalnej wiedzy (niekoniecznie prawdziwej), na wyjątkowych lub tylko wybranych faktach, zanim jeszcze zbierze wszystkie fakty i dowody.
Szerokie uogólnienie (dieto simplicter}. Ktoś wysnuwa wnioski, stosując ogólną regułę do konkretnej sytuacji. Przykład: „Słyszałem, że ta część miasta jest niebezpieczna. Nie zawiozę tam tej paczki”. A przecież ulica, o której mowa, może być najbezpieczniejszą w mieście.
Tłumienie dowodów lub podawanie półprawdy
(chyba nie wymaga komentarza)
Sofizmat psychogenetyczny (ang. genetic fallacy)
Zakładanie, że jeśli ktoś wierzy w jakiś pogląd z przyczyn czysto psychologicznych, to jest to pogląd nieprawdziwy.
Przykładowo, niemiecki filozof Ludwik Feuerbach twierdził, że wiara w Boga jest tylko projekcją, wyobrażeniem ludzkich marzeń o potędze, dobru, miłości. Ludziom brakowało tych rzeczy, więc wymyślili sobie Boga, i teraz są szczęśliwi i spokojni. Można odbić piłeczkę i odpowiedzieć ateiście posługującemu się tym zarzutem, że nie wierzy on w Boga, gdyż bał się odpowiedzialności, drżał przed chwilą, kiedy stanie przed Sędzią, toteż wymyślił sobie, że nie ma Boga i teraz jest szczęśliwy, spokojny i dobrze mu się żyje.
Przyczyna, dla której ktoś w coś wierzy, nie musi mieć żadnego wpływu na prawdziwość tego poglądu.
Wykorzystywanie współczucia (argumentum ad misericordiam)
Ktoś odwraca twoją uwagę od słabych punktów swojej koncepcji, wprowadzając wzruszający wątek czyjegoś nieszczęścia. Przykład: „Trzydzieści milionów dzieci w wieku szkolnym nie jada wystarczająco pożywnego lunchu. Proszę poprzeć mój plan, a sytuacja ta się poprawi”.
Petitio principii [łac.]
Błąd w dowodzeniu, polegający na przyjęciu w nim za przesłankę zdania bezpodstawnie uznanego za prawdziwe.
Paralogizm [gr.]
Rozumowanie niepoprawne wskutek popełnienia w nim błędu logicznego polegającego na naruszeniu tych praw logiki, których respektowanie jest warunkiem koniecznym poprawności logicznej tej właśnie wypowiedzi.
Przykładowo, dowód jakiegoś twierdzenia powinien zawierać tylko przyjęte prawa matematyczne/logiczne a nie swobodne wyrażenia.
Naciągane wnioski (ang. special plending)
Pomijanie we wnioskowaniu materiału, który sprzeciwia się mojej pozycji, branie pod uwagę tylko faktów ją potwierdzających. (podobne do fałszywego uogólniania, ale z aspektem złej intencji).
Sofizmat rozszerzenia (ang. extension fallacy, knock the straw man)
Zachodzi gdy atakujemy przesadzoną i zniekształconą przez nas wersję twierdzenia przeciwnej strony (atakowanie tzw. „stracha na wróble”) czyli twierdzenia, które w rzeczywistości nigdy nie zostało przez przeciwną stronę wypowiedziane.
Ignoratio elenchi (nieznajomość tezy dowodzonej)
Mechanizm podobny do sofizmatu rozszerzenia. Nieznajomość tezy dowodzonej i dowodzenie czegoś innego niż to, co ma być udowodnione.
Snobizm chronologiczny (ang. chronological snobbery lub „argue by clock”)
Uznawanie twierdzenia za prawdziwe lub nieprawdziwe tylko na podstawie jego wieku, np. ktoś może twierdzić, że jakaś teoria czy religia jest prawdziwsza od innej dlatego że jest znacznie starsza.
Apel do niewiedzy (łac. argumentum ad ignorantiam)
Apel do niewiedzy – twierdzenie, że gdy nie udowodniono, że coś jest fałszywe, musi to być prawdziwe i odwrotnie (np.: „Może istnieć niewyobrażalnie wielka liczba innych światów, ale nie ma dowodów, że gdziekolwiek nastąpił większy rozwój moralny niż na Ziemi, tak więc nadal jesteśmy centralnym miejscem we wszechświecie”).
Tę niechęć do przyjęcia niepewności można skrytykować jednym zdaniem: brak dowodu na występowanie jakiegoś zjawiska nie jest dowodem na brak występowania tego zjawiska. Błąd ten popełniany jest także, gdy dyskutant widząc, że jego przeciwnik nie jest w stanie udowodnić swojego stanowiska, twierdzi: „W takim razie ja mam rację!”. Obie strony mają równy obowiązek udowodnienia swojego stanowiska. W logicznej dyskusji nie ma miejsca na coś takiego, jak zwycięstwo walkowerem.
Nadużywanie analogii (ang. misuse of analogy)
Dowodzenie czegoś przy użyciu analogii, często niewłaściwie dobranej.
Warto podkreślić, że analogia, podobieństwo niczego jeszcze nie dowodzi, może posłużyć co najwyżej do zobrazowania twierdzenia już udowodnionego.
Argument atakujący człowieka (argumentum ad hominem, argumentum ad personam)
- Uderzanie w osobiste braki dyskutanta, zamiast w prawdziwość jego twierdzenia.
- Wykorzystanie pozycji, z której przemawia nasz rozmówca, do uniemożliwienia mu pewnych sposobów argumentacji, choćby były one słuszne i prawdziwe („jako nauczycielowi nie wypada ci używać takich argumentów”).
Atakowanie posłańca
Odmiana argumentum ad hominem. Przyjmuje dwie formy:
Atak na posłańca, znane też jako „Zatruwanie studni”
Negowanie prawdziwości twierdzenia tylko na tej podstawie, że głosi go ktoś, kto nie jest wiarygodnym źródłem informacji lub że należy odrzucić wszystko, co mówi dana osoba, gdyż jej morale, kompetencje, narodowość czy religia są nie takie, jak powinny być.
Atak na towarzystwo posłańca.
Ktoś twierdzi, że wszystko, co mówi dana osoba, jest nieprawdą, obraca się bowiem ona w nieodpowiednim towarzystwie.
Apel do ludzi, powoływanie się na autorytety (argumentum ad vere-cundiam, ang. appeal to the people)
Istnieją dwie wersje tej metody
Powoływanie się w dyskusji na popularne autorytety, cytowanie eksperta.
Ktoś narzuca ci swoje poglądy, powołując się na autorytet w danej dziedzinie. W rzeczywistości bycie ekspertem nie oznacza, że posiadło się monopol na prawdę, w dzisiejszych czasach bowiem specjaliści w danej dziedzinie miewają skrajnie odmienne poglądy. Bywają też eksperci ukształtowani przez ideologię a nawet nieuczciwi. Często jest to także powoływanie się na autorytet zupełnie nieznany przeciwnikowi (a najczęściej wątpliwej jakości), co budzi jednak w nim przekonanie co do rzeczowości wnioskowania.
Cytowanie znanych osób.
„Znany ekspert podobno wspiera tę koncepcję…”. Jest w tym pewien haczyk, ponieważ chodzi o eksperta z innej dziedziny.
Nadto, liczba wyznawców jakiegoś poglądu wcale nie świadczy o jego prawdziwości. Spotyka się argument „Wszyscy tak myślą/postępują….” Tu popełnia się kilka błędów – nieuprawnionej indukcji (oczywiście trudno sprawdzić że „wszyscy”), pospiesznego uogólnienia a także prawdopodobnie myślenia stereotypowego lub sloganowego.
Na marginesie można zauważyć jeden z mankamentów demokracji, w której zbyt schematycznie przyjmuje się, że większość ma rację, co oczywiście nie zawsze (a nawet rzadko) ma miejsce.
Argument oparty na niekorzystnych następstwach
Np.: „Oskarżony w publicznie znanym procesie powinien zostać uznany za winnego, w przeciwnym przypadku będzie to zachęta dla innych mężczyzn, by mordowali swoje żony”. Takie następstwo nie jest jeszcze żadnym dowodem winy oskarżonego, a nawet jeśli mu się ją udowodni, to ważne są dowody a nie aspekt pozaprawny. (Aspekty społeczne powinny być uwzględniane przy tworzeniu prawa).
Sloganowe myślenie
Powoływanie się na popularne twierdzenia, przysłowia, jako na sądy prawdziwe i bezsporne, co nie zawsze jest prawdą.
Język emocjonalny
Najróżniejsze formy argumentacji, zmierzające do wpłynięcia na przekonania dyskutantów poprzez wpłynięcie na ich stan uczuciowy (spotkaliśmy się z tym przy sofizmacie ‚apel do ludzi’) – demagogia. Można tu podać całą listę tych sposobów „argumentacji”:
- argumentum ad misericordiam – odwoływanie się do uczucia litości
- argumentum ad vanitatem – wygłaszanie pochlebstw
- argumentum ad baculum (dosł. ‚do kija’) – próba zastraszania dyskutantów
- argumentum ad invidiam – wykorzystywanie uprzedzeń i zawiści dyskutantów
- argumentum ad iudicium – odwoływanie się do zdrowego rozsądku („Człowieku! Myśl rozsądnie! W XXI wieku wierzyć w Boga?!”)
- argumentum ad crumenam (dosł. ‚do mieszka’) – próba zyskania aprobaty poprzez mniej lub bardziej jawne przekupstwo
…czyli wszystko oprócz zajmowania się logiczną stroną argumentacji.
Subiektywizm
W odniesieniu do myślenia, przyjmowanie swego poglądu za powszechnie uznawany a przez to za prawdziwy.
Argument do przyszłości (ang. argument to the future)
Opieranie swojego twierdzenia na dowodach, których jeszcze nie ma, mimo że mogą się jeszcze kiedyś znaleźć (albo i nie …)
Błąd figuralnego myślenia
Dosłowne traktowanie terminów i stwierdzeń przenośnych.
Błąd przesunięcia kategorialnego
Stosowanie odnośnie jakiegoś pojęcia określeń nie mających do niego zastosowania, nie dotyczących go, np.
„Jakiego smaku jest kolor czerwony?”
Nieznane przez nieznane (Ignotum per ignotum )
Wyjaśnianie terminów przy użyciu inych, jeszcze bardziej niezrozumiałych zwrotów.
Dowodzenie następstw (ang. asserting the consequent)
Błąd o podobnym mechanizmie, jak argumentum ad ignorantiam. Popełniany jest, gdy rozmówca bezspornie udowodniwszy kilka punktów swojego twierdzenia mówi: „Sami widzicie, że mam rację!”. Zgadza się, ma rację, ale tylko w tych punktach, które udowodnił. Dalsze też wymagają udowodnienia.
Sofizmat ostateczny (ang. ultimate fallacy)
Odrzucenie wniosku na przekór materiałowi dowodowemu go potwierdzającemu; nie jest to tyle problem spowodowany brakiem wiedzy, ile problem moralny.
Karykaturyzowanie postawy
Zabieg w celu ułatwienia ataku danej osoby – przez ośmieszenie lub akcentowanie głoszenia przez nią niepopularnego poglądu np. społecznego. Może to być również wspomniany wcześniej błąd przeciwstawienia krótko- i długoterminowych planów: „Ekolodzy martwią się bardziej o kolorowe ślimaki i plamiste sowy niż o ludzi”.
Non causa pro causa [łac.]
Błąd zwany też błędem fałszywej przyczyny [‘nie-przyczyna zamiast przyczyny’], popełniany wówczas, gdy przyjmuje się w sposób nieuzasadniony, że jakieś zjawisko jest przyczyną innego.
To stało się później, związek jest więc oczywisty (post hoc ergo propter hoc)
Szczególny przypadek non causa pro causa związany z czasem.
Ktoś twierdzi, że jedno zdarzenie jest przyczyną drugiego tylko dlatego, że wydarzyło się wcześniej.
Mylenie współwystępowania z powodowaniem (np.: „Badania wykazują, że wśród absolwentów szkół średnich jest więcej homoseksualistów niż wśród mężczyzn z niższym wykształceniem, a więc wyższe wykształcenie powoduje homoseksualizm”).
Nonsens
Wyrażenie semantycznie (znaczeniowo) bezładne, którego poszczególne części występują w rolach niezgodnych z ich kategoriami semantycznymi (np. „róża lub leży”)
Błędne porównanie
Sprawca, chcąc zaciemnić sprawę, wysuwa argument będący porównaniem dwóch rzeczy, osób lub zjawisk, które nie dają się porównać.
Statystyka małych liczb
Wyciąganie wniosków z małej lub ze źle dobranej próby losowej. Wyciąganie wniosków statystycznych jest podatne na szereg błędów omawianych w kursach statystyki.
(Anegdotycznie: „Powiadają, że co piąty człowiek jest Chińczykiem. Jak to możliwe? Znam setki ludzi i żaden z nich nie jest Chińczykiem.”)
Niezrozumienie natury statystyki
Przykład: „Prezydent Dwight Eisenhower wyraził zdumienie i niepokój, dowiadując się, że połowa Amerykanów ma inteligencję poniżej średniej”. (taka jest natura średniej).
Nic nie znaczące pytania
Np.: „Co zdarzy się, jeśli niepohamowana siła spotka się z nieprzesuwalnym przedmiotem?”. Jednak jeśli istnieje coś takiego jak niepohamowana siła, to nie mogą istnieć nieprzesuwalne przedmioty i vice versa.
— *** —
Wyżej wymienione błędy dalece nie wyczerpują zakresu wad w myśleniu. Jest ono często ułomne przez niewiedzę, sytuację psychologiczną, uwarunkowanie fałszywym lub niepełnym paradygmatem *, bywa myśleniem życzeniowym (wishful thinking), naiwnym/dziecinnym, skrępowanym ideologicznie, stereotypowym, zastraszonym itd., itd. Czasem myślenie zakłócone jest chorobą, nie koniecznie psychiczną.
Tymi sprawami zajmiemy się jeszcze w ramach działu „O myśleniu”. [był taki dział w serwisie]
Na koniec chciałby zwrócić uwagę na jeszcze jeden błąd myślenia – fetyszyzowanie logiki. Pełna poprawność logiczna nie jest ani łatwa ani zawsze nieodzowna („wszystko ma swoje miejsce i czas”). Nawet w dowodach twierdzeń matematycznych, które uznawano za ścisłe, zdarzają się rewizje po latach. Logiczne myślenie jest tylko małym wycinkiem możliwości naszego mózgu. Logika wręcz ogranicza ten etap myślenia i działania, który nazywamy kreatywnością. Popełnianie błędów odgrywa ważną rolę w naszym doświadczeniu i uczeniu się, a błąd jest elementem „mechanizmu” wprowadzania korekt w działaniu.
—-
* paradygmat [łac. < gr.],. ogólnie uznane osiągnięcie naukowe, które w pewnym okresie dostarcza modelowych rozwiązań w danej dziedzinie nauki; paradygmatami są np.: system kopernikański, mechanika Newtona, teoria względności Einsteina. Potocznie paradygmatem nazywa się czasami światopogląd stosowany przez naukę w danym okresie.
Źródła:
- Mała encyklopedia logiki, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, 1970
- http://Apologetyka.com
- Ruchlis Hy „Jak myśleć logicznie”, KSIĄŻKA I WIEDZA, Warszawa 1999
- Encyklopedia PWN
- Carl Sagan „Świat nawiedzony przez demony”, Zysk i S-ka, 1999.
Opr. Leszek Korolkiewicz, redaktor www.L-earn.net
Lapidaria 
Jedna myśl na temat “Podstawowe błędy w myśleniu”